Na czym to polega
Aspiracje to cele i marzenia, które dzieci i młodzież chcą w przyszłości osiągnąć. Aby móc je zrealizować – na przykład te dotyczące kariery zawodowej, studiów czy dalszej edukacji – uczniowie zazwyczaj muszą uzyskiwać dobre wyniki w nauce. Dlatego uważa się, że podnoszenie aspiracji może stanowić bodziec do poprawy osiągnięć edukacyjnych.
Interwencje ukierunkowane na rozwijanie aspiracji można podzielić na trzy główne kategorie:
- działania skierowane do rodziców i rodzin,
- działania związane z praktyką nauczania,
- działania pozaszkolne lub zajęcia dodatkowe – czasem z udziałem rówieśników lub mentorów.
Stosowane w nich podejścia są bardzo zróżnicowane. Niektóre programy mają na celu bezpośrednie kształtowanie aspiracji poprzez ukazywanie uczniom nowych możliwości, inne natomiast dążą do ich podniesienia poprzez rozwijanie ogólnego poczucia własnej wartości, motywacji i wiary we własne możliwości. W przypadku programów, które koncentrują się na motywacji i samoskuteczności w kontekście uczenia się (np. programy oparte na nastawieniu na rozwój), zob. Metapoznanie i samoregulacja.
Najważniejsze ustalenia
Obecna baza dowodowa dotycząca interwencji rozwijających aspiracje uczniów jest bardzo słaba. Z powodu niewielkiej liczby dostępnych badań nie podaje się średniego przyrostu postępów w miesiącach. Szkoły powinny uważnie monitorować wpływ takich działań na wyniki w nauce.
Dostępne szersze dowody sugerują, że związek między aspiracjami a osiągnięciami edukacyjnymi nie jest prosty ani jednoznaczny. Zazwyczaj same działania podnoszące aspiracje nie prowadzą do wzrostu rezultatów uczenia się. Programy, które faktycznie przynoszą poprawę wyników, zazwyczaj zawierają silny komponent edukacyjny, co wskazuje, że podnoszenie aspiracji w oderwaniu od wsparcia dydaktycznego jest nieskuteczne.
Większość młodych ludzi i tak ma wysokie aspiracje. Bardziej efektywne od prób ich dalszego podnoszenia może być zapewnienie uczniom odpowiedniej wiedzy i umiejętności, które pozwolą im faktycznie zrealizować swoje cele.
Warto również pamiętać, że postawy, przekonania i zachowania związane z aspiracjami wśród uczniów z mniej uprzywilejowanych środowisk są bardzo zróżnicowane, dlatego należy unikać uogólnień.
Skuteczność
Brak wystarczającej liczby badań nad interwencjami rozwijającymi aspiracje uczniów oznacza, że nie ma wystarczającej pewności, by podać wartość wpływu w postaci przyrostu liczby miesięcy nauki.
Należy zauważyć, że szersze badania wskazują na złożony związek między aspiracjami a osiągnięciami edukacyjnymi – istnieje wiele powodów, dla których działania mające na celu podniesienie aspiracji mogą (lub nie muszą) wpływać na wyniki w nauce.
Niektóre badania pokazują, że większość młodych ludzi już ma wysokie aspiracje, co sugeruje, że niskie wyniki w nauce często wynikają nie z braku aspiracji, lecz z rozbieżności między aspiracjami a posiadaną wiedzą, umiejętnościami i cechami potrzebnymi do ich realizacji. W takich przypadkach, gdy uczniowie rzeczywiście mają niższe aspiracje, brak jest dowodów, że ukierunkowane interwencje skutecznie i trwale je podnoszą. Co więcej, nawet jeśli aspiracje uda się zwiększyć, nie ma pewności, że przełoży się to na poprawę wyników w nauce.
Wyrównywanie różnic edukacyjnych
Choć uczniowie z grup defaworyzowanych zazwyczaj osiągają niższe wyniki w nauce niż ich bardziej uprzywilejowani rówieśnicy, nie ma jednoznacznych dowodów na to, że mają niższe aspiracje edukacyjne czy życiowe.
Badania przeprowadzone w Anglii dowodzą, że poziom aspiracji w różnych grupach społeczno-ekonomicznych jest podobny, a różnice w liczbie uczniów podejmujących studia wyższe wynikają głównie z poziomu osiągnięć szkolnych, a nie z braku ambicji. Ze względu na duże zróżnicowanie postaw, przekonań i zachowań związanych z aspiracjami w społecznościach o wyższym poziomie ubóstwa, szkoły powinny unikać uogólnień.
Programy ukierunkowane wyłącznie na rozwijanie aspiracji, pozbawione komponentu edukacyjnego, nie przyczynią się do zmniejszenia luki w osiągnięciach między uczniami z różnych środowisk. Istotną rolę w kształtowaniu wyników uczniów odgrywają oczekiwania nauczycieli – powinni oni konsekwentnie okazywać wiarę w potencjał edukacyjny wszystkich uczniów niezależnie od ich pochodzenia.
Wdrożenie w szkole
Działania ukierunkowane na rozwijanie aspiracji są bardzo zróżnicowane i mogą koncentrować się na współpracy z rodzicami i rodzinami, zmianach w praktyce nauczania oraz na zajęciach pozaszkolnych lub programach z udziałem rówieśników bądź mentorów.
Wdrażając tego typu interwencje, szkoły mogą rozważyć włączenie:
- wsparcia i wskazówek dotyczących wiedzy, umiejętności i cech, które są potrzebne do osiągnięcia przyszłych celów,
- działań rozwijających poczucie własnej wartości, motywację do nauki i wiarę we własne możliwości,
- okazji do poznawania nowych doświadczeń i środowisk,
- dodatkowego wsparcia edukacyjnego.
Ze względu na ograniczoną bazę dowodową szkoły powinny uważnie monitorować efekty takich działań, jeśli stosuje się je w celu poprawy wyników w nauce.
Interwencje rozwijające aspiracje uczniów mogą mieć różny czas trwania i obejmować działania prowadzone w klasie przez nauczycieli, zajęcia pozalekcyjne, programy realizowane poza szkołą oraz mentoring prowadzony przez wolontariuszy lub odrębnie wynagradzanych mentorów.
Programy mentoringowe oraz inicjatywy angażujące rodziców są zazwyczaj realizowane przez dłuższy okres (często co najmniej przez jeden rok szkolny), by umożliwić zbudowanie trwałych i efektywnych relacji między uczestnikami.
Koszty
Koszty realizacji programów ukierunkowanych na rozwijanie aspiracji są bardzo zróżnicowane; trudno je precyzyjnie oszacować. Niemniej jednak mieszczą się w przedziale od bardzo niskich do umiarkowanych – w zależności od zastosowanego podejścia. Programy angażujące rodziców mają przeciętnie bardzo niskie lub umiarkowane koszty, przy czym wydatki rosną, jeśli szkoła pokrywa dodatkowe koszty osobowe.
Programy mentoringowe należą do rozwiązań o umiarkowanym koszcie – główne wydatki dotyczą szkoleń mentorów, wynagrodzeń (w przypadku mentorów niebędących wolontariuszami) oraz materiałów dydaktycznych. W niektórych programach przewidziane jest również stałe wsparcie i szkolenia uzupełniające, co może dodatkowo zwiększyć koszty.
Oprócz kwestii czasu i kosztów dyrektorzy szkół powinni zastanowić się, jak zwiększyć skuteczność działań poprzez włączenie wyraźnego komponentu edukacyjnego, unikając przy tym strategii skupionych wyłącznie na podnoszeniu aspiracji, które same w sobie nie przynoszą wymiernych efektów w zakresie osiągnięć uczniów.
Siła dowodów
Siłę dowodów naukowych dotyczących interwencji rozwijających aspiracje uczniów oceniono jako znikomą. W przypadku strategii, dla których siła dowodów jest wyjątkowo mała, nie podaje się wskaźnika przyrostu postępów w miesiącach. W ramach tego zagadnienia zidentyfikowano jedynie 6 badań, które spełniały wcześniej określone kryteria włączenia do Przewodnika – to oznacza, że wnioski dotyczące skuteczności takich interwencji należy traktować z dużą ostrożnością.
Liczba badań
6
Przegląd aktualizowany
październik 2025