Na czym to polega
Podejścia oparte na metapoznaniu i samoregulacji pomagają uczniom bardziej świadomie myśleć o własnym procesie uczenia się – często poprzez nauczanie konkretnych strategii planowania, monitorowania i oceniania własnej nauki.
- Metapoznanie to zdolność ucznia do bycia świadomym własnego myślenia, refleksji nad nim i kierowania nim.
- Uczniowie samoregulujący się stosują strategie metapoznawcze w procesie uczenia się. Wykazują samoregulację poprzez zarządzanie swoją motywacją, myślami i zachowaniem — wyznaczają cele, monitorują postępy, dokonują refleksji i oceniają swoje działania.
Badania koncentrują się na wyposażaniu uczniów w strategie metapoznawcze, co sprzyja rozwojowi samodzielności w uczeniu się. Nauczyciele odgrywają kluczową rolę w bezpośrednim nauczaniu strategii metapoznania i samoregulacji. Mogą także modelować metapoznanie oraz stosować metodę "budowania rusztowania" (ang. scaffolding), by wspierać uczniów w stawaniu się bardziej samoregulującymi się uczestnikami procesu uczenia się.
Inne obszary Przewodnika, takie jak Interwencje rozwijające umiejętności językowe w zakresie mowy, Strategie czytania ze zrozumieniem i Uczenie się przez współdziałanie, są ściśle powiązane z metapoznaniem i samoregulacją. W badaniach tych obszarów stosuje się podobne strategie i praktyki jak omawiane tutaj.
Najważniejsze ustalenia
Średni wpływ podejść opartych na metapoznaniu i samoregulacji jest wysoki (+8 miesięcy dodatkowych postępów), jednak w praktyce osiągnięcie takiego efektu może być trudne. Nauczyciele powinni otrzymywać wsparcie zarówno w zakresie bezpośredniego nauczania strategii metapoznawczych, jak i rozwijania umiejętności metapoznawczych podczas lekcji.
Dowody naukowe wskazują, że bezpośrednie nauczanie strategii, które pomagają uczniom planować, monitorować i oceniać określone aspekty uczenia się, może być skuteczne. Badania sugerują, że strategie te powinny być nauczane i stosowane w kontekście treści programowych, a nie jako odrębne lekcje poświęcone „umiejętnościom myślenia”.
Nauczyciele mogą wspierać rozwój metapoznania poprzez modelowanie własnego sposobu myślenia na głos – na przykład nauczyciel może objaśniać swój tok rozumowania podczas planowania odpowiedzi na pytanie egzaminacyjne lub analizowania problemu matematycznego, jednocześnie zachęcając uczniów do rozmów metapoznawczych powiązanych z celami lekcji.
W badaniach wykazano skuteczność działań, w których nauczyciele często modelują bezpośrednie zastosowanie strategii metapoznawczej podczas wykonywania zadania – na przykład mogą wspólnie z uczniami opracować listę kontrolną do planowania i wyjaśnić, w jaki sposób pomaga ona w uczeniu się, lub na głos formułować pytania do samego siebie (autopytanie) w celu oceny postępów w nauce.
Dowody z badań sugerują, że wspieranie rozumowania, argumentacji i dyskusji pomaga rozwijać metapoznanie i samoregulację. Dzieje się tak dlatego, że tego typu działania zachęcają uczniów do refleksji nad własnym uczeniem się, nad uczeniem się innych osób oraz do dostrzegania powiązań między omawianymi zagadnieniami.
Skuteczność
Średni wpływ strategii metapoznawczych i samoregulacyjnych to dodatkowe osiem miesięcy postępów w ciągu roku nauki.
W badaniach wykazujących pozytywne efekty strategie metapoznania i samoregulacji stosowane są w odniesieniu do wymagających zadań opartych na treściach programowych, a nie w oderwaniu od nich.
Strategie te mogą być również skuteczne, gdy są nauczane w grupach współpracujących, dzięki czemu uczniowie mogą wzajemnie się wspierać i uświadamiać sobie własny sposób myślenia poprzez uporządkowaną dyskusję. Jednak badania wskazują, że taka współpraca musi być starannie zaplanowana i odpowiednio zorganizowana, aby przynosiła zamierzone efekty.
Nauczyciele mogą korzystać z różnych zasobów, aby pomóc uczniom łączyć pojęcia, rozumieć kolejne etapy nauki oraz ujawniać kryteria sukcesu. Na przykład nauczyciele mogą wykorzystywać pytania refleksyjne, materiały podsumowujące, przykłady rozwiązanych zadań lub kryteria sukcesu. Działania te wspierają uczniów w planowaniu, monitorowaniu procesu uczenia się oraz refleksji nad procesem uczenia się.
Poprawa efektów uczenia się została zaobserwowana w zakresie umiejętności czytania i pisania, matematyki oraz nauk przyrodniczych. Podejście to jest skuteczne zarówno w szkołach podstawowych, jak i średnich.
Co się kryje za średnią
Wpływ jest podobny we wszystkich grupach wiekowych. Badania obejmujące uczniów w wieku wczesnoszkolnym, ze szkół podstawowych i średnich wykazują wysoki poziom wpływu. Strategie metapoznania i samoregulacji zostały zastosowane w różnych częściach treści programowych, przy czym podejścia wykorzystywane w nauczaniu matematyki okazały się szczególnie skuteczne.
Jednocześnie wpływ na wyniki w nauce czytania również jest wysoki. Strategie metapoznawcze, które wspierają strategie czytania ze zrozumieniem, stanowią znaczną część bazy dowodowej i wykazują pozytywny wpływ na osiągnięcia uczniów. Dowody naukowe wskazują, że strategie metapoznania i samoregulacji są skuteczne zarówno w pracy z całą klasą, jak i w dużych grupach, małych grupach oraz w ramach nauczania indywidualnego.
Wyrównywanie różnic edukacyjnych
Niektóre badania sugerują, że uczniowie z grup defaworyzowanych rzadziej stosują strategie metapoznania i samoregulacji, jeśli nie zostaną one wyraźnie nauczone. Tym niemniej szersze dowody na istnienie tego związku są ograniczone.
Dowody naukowe wskazują, że badania obejmujące większą liczbę uczniów z grup defaworyzowanych wykazują wysoki poziom wpływu. Jest to obiecujący obszar praktyki dydaktycznej, który może przyczynić się do zmniejszenia różnic edukacyjnych wynikających z nierówności społecznych. Rozwinięte umiejętności w zakresie metapoznania i samoregulacji mogą sprzyjać uczeniu się w różnych obszarach treści programowych (jak również poza nimi).
Wdrożenie w szkole
Strategie metapoznania i samoregulacji działają poprzez planowanie, monitorowanie oraz ocenianie przez uczniów własnych strategii uczenia się. Skuteczne praktyki nauczania obejmują:
- bezpośrednie nauczanie strategii metapoznawczych,
- zachęcanie uczniów do wyznaczania celów (uczenia się) oraz uruchamiania posiadanej wiedzy podstawowej,
- modelowanie przez nauczyciela własnego toku myślenia i mówienie na głos, aby pokazać sposoby stosowania strategii metapoznawczych,
- umożliwianie uczniom refleksji nad procesem uczenia się, monitorowania własnych mocnych stron i obszarów wymagających poprawy oraz planowania sposobów pokonywania bieżących trudności,
- udostępnianie uczniom materiałów wspomagających zadawanie sobie pytań oraz kryteriów samooceny,
- zachęcanie do rozumowania i dyskusji, aby wspierać refleksję nad wiedzą i dostrzeganie powiązań między tematami, dobieranie zadań o odpowiednim poziomie trudności – w taki sposób, aby uczniowie mogli rozwijać skuteczne strategie, ale nie napotykali przeszkód utrudniających ich zastosowanie.
Strategie metapoznania i samoregulacji wydają się bardziej skuteczne, gdy są osadzone w programie nauczania szkoły oraz w konkretnych lekcjach przedmiotowych – na przykład można kształtować umiejętność zadawania sobie pytań, stosując tę strategię w ramach treści szkolnych, takich jak język i umiejętność czytania, historia czy nauki przyrodnicze.
Dowody naukowe sugerują, że skuteczność strategii metapoznania i samoregulacji zależy od tego, na ile nauczyciele rozumieją sposób rozwijania wiedzy metapoznawczej u uczniów. Istnieją również dowody, które wskazują na to, że nauczyciele powinni rozumieć teoretyczne podstawy metapoznania i samoregulacji, a szkoły powinny skupić się na rozwijaniu wspólnego zrozumienia tego podejścia.
Koszty
Ogólnie rzecz biorąc, średni koszt wdrażania strategii metapoznania i samoregulacji oceniany jest jako bardzo niski. Koszty związane ze strategiami metapoznania i samoregulacji wynikają głównie z potrzeby doskonalenia zawodowego nauczycieli.
Chociaż średni szacowany koszt wdrożenia tych strategii jest bardzo niski, to różnice w kosztach szkoleń w zakresie doskonalenia zawodowego, a także możliwość zakupu dodatkowych materiałów oraz zapewnienia ciągłego szkolenia i wsparcia, sprawiają, że całkowity koszt może wahać się od bardzo niskiego do niskiego.
Szacunek kosztów zakłada, że szkoły już pokrywają koszty wynagrodzenia pracowników, zakupu materiałów i sprzętu dydaktycznego oraz utrzymania pomieszczeń lekcyjnych. Są to koszty wstępne niezbędne do wdrożenia strategii metapoznania i samoregulacji – gdyby ich dotychczas nie poniesiono, odnotowano by wzrost całkowitych kosztów.
Wdrażanie strategii metapoznania i samoregulacji wymaga również zaangażowania czasu kadry pedagogicznej, ponieważ nauczyciele muszą rozwijać własne rozumienie procesów metapoznawczych i samoregulacyjnych, aby mogli modelować skuteczne stosowanie tych strategii i umiejętności w pracy z uczniami.
Siła dowodów
Siłę dowodów naukowych dotyczących strategii metapoznania i samoregulacji oceniono jako wysoką – zidentyfikowano 355 badań, które spełniły kryteria włączenia do Przewodnika. Ocenę siły dowodów naukowych tej strategii jednak obniżono, ponieważ znaczny odsetek badań nie został poddany niezależnej ewaluacji. Ewaluacje prowadzone przez organizacje powiązane z danym podejściem dydaktycznym (np. przez komercyjnych dostawców programów edukacyjnych) zazwyczaj wykazują większy wpływ, co może zniekształcać ogólny wynik dla danej strategii.
Jak w przypadku każdego przeglądu badań naukowych, Przewodnik po Strategiach Edukacyjnych przedstawia średni wpływ poszczególnych podejść, uzyskany na podstawie wyników badań naukowych prowadzonych w środowisku szkolnym. Podczas wdrażania strategii w swojej placówce należy uwzględnić kontekst szkoły i korzystać z profesjonalnego osądu nauczycieli oraz kadry kierowniczej.
Liczba badań
355
Przegląd aktualizowany
maj 2025