Na jakich badaniach opiera się Przewodnik?
Co roku publikowane są wyniki setek badań naukowych związanych z nauczaniem i uczeniem się. Ich celem jest sprawdzanie skuteczności różnych rozwiązań i identyfikacja praktyk, które wspierają rozwój uczniów, ułatwiają pracę nauczycielom, zwiększają efektywność funkcjonowania szkoły.
Jednak nie wszystkie badania są wiarygodne – różnią się jakością, sposobem prowadzenia i liczbą uczestników. Ponadto pojawia się czasem pokusa, by wybiórczo przedstawić badania wyłącznie pozytywne lub najbardziej znane.
Dlatego przy opracowaniu Przewodnika zastosowano metodologię zwaną przeglądem systematycznym (ang. systematic review). Polega ona na gromadzeniu, analizie i podsumowaniu wielu badań dotyczących tego samego tematu, jednocześnie spełniających wysokie standardy naukowe. Każde badanie spełniające odpowiednie kryteria jest uwzględniane – nie można pominąć żadnego z nich, aby zwiększyć lub zmniejszyć oceniany wpływ, ani dlatego, że wyniki są mniej korzystne.
Badanie, które zostało włączone do analizy i uwzględnione w Przewodniku, spełniało następujące kryteria:
- zostało przeprowadzone w szkole lub innym miejscu, w którym zwyczajowo odbywa się nauka uczniów w wieku szkolnym (np. w muzeum),
- badanie przeprowadzono w schemacie randomizowanych prób kontrolowanych (ang. randomized control trials). Uczestnicy byli dzieleni na dwie grupy: eksperymentalną (poddaną interwencji edukacyjnej) oraz kontrolną (uczącą się w „standardowy” sposób, bez interwencji),
- w badaniu wzięło udział co najmniej 30 uczniów,
- badanie zostało przeprowadzone po 1990 roku,
- wyniki badania zostały opublikowane w języku angielskim.
Jak mierzymy skuteczność danej strategii edukacyjnej?
Skuteczność danej strategii edukacyjnej (np. wprowadzenia konkretnej metody dydaktycznej w klasie) jest wyrażana wskaźnikiem zwanym „wielkością efektu” (ang. effect size). W badaniach opisuje on skalę różnicy między grupą eksperymentalną i kontrolną w sposób ustandaryzowany i umożliwiający porównania.
Problem w tym, że dla osób niezaznajomionych z tajnikami analiz statystycznych przełożenie konkretnej wartości tego wskaźnika na rzeczywiste postępy uczniów w nauce może być trudne. Dlatego na potrzeby Przewodnika przeliczono wielkość efektu na miarę zrozumiałą dla wszystkich – liczbę miesięcy postępu w nauce.
Wskaźnik wpływu pokazuje, o ile większy postęp wyrażony w miesiącach – średnio – zrobili uczniowie, którzy uczestniczyli w danym działaniu (interwencji), w porównaniu z podobnymi uczniami, którzy w nim nie brali udziału. Na przykład w obszarze „Informacja zwrotna” (ang. feedback) badania uwzględnione w zestawieniu pokazują, że poprawa jakości informacji zwrotnej przyniosła średnio efekt odpowiadający dodatkowym sześciu miesiącom postępu w nauce.
Jak mierzymy siłę dowodów naukowych?
Ocena siły dowodów naukowych opiera się na liczbie badań, które spełniły restrykcyjne kryteria jakościowe i zostały włączone do analizy w Przewodniku. Jeśli dana strategia edukacyjna otrzymała mniej niż 5 punktów na skali siły dowodów naukowych, może to oznaczać, że:
- większość badań została przeprowadzona dawno temu, ich wyniki nie odzwierciedlają zatem aktualnej praktyki,
- duży odsetek badań nie miał charakteru randomizowanych prób kontrolowanych (ang. randomized control trials). Inne typy badań również dostarczają ważnych informacji o skuteczności strategii edukacyjnych, ale w takich przypadkach na wyniki mogą wpływać czynniki niezwiązane bezpośrednio z daną strategią.
- znaczna część badań nie była poddana niezależnej ewaluacji. Ewaluacje przeprowadzane są czasem przez organizacje bezpośrednio powiązane z daną strategią edukacyjną (np. wydawnictwa, firmy szkoleniowe). Mają one interes w tym, by wykazywać pozytywne efekty proponowanych przez siebie rozwiązań.
Jak interpretować koszt wdrożenia danej strategii?
Przewodnik przedstawia również szacunkowy, średni koszt wdrożenia danej strategii edukacyjnej. Może on obejmować:
- zakup nowych zasobów, takich jak sprzęt komputerowy czy oprogramowanie;
- koszty szkoleń i doskonalenia zawodowego nauczycieli, a także koszty zastępstw nauczycieli podczas tych szkoleń;
- koszty dodatkowych zajęć z uczniami, np. programów edukacji terenowej, warsztatów artystycznych lub lekcji muzyki.
Szacunki kosztów nie obejmują zasobów niezbędnych do wdrożenia danej strategii, które szkoła powinna już posiadać, takich jak tablice interaktywne, czy etatowi nauczyciele (chyba, że wdrożenie danej strategii wymaga zatrudnienia dodatkowego nauczyciela).
Celem tego wskaźnika jest pokazanie rzeczywistych dodatkowych wydatków, które są najbardziej użytecznym wskaźnikiem dla dyrektorów szkół i osób zarządzających budżetami edukacyjnymi.
Przedstawienie kosztów dla każdej strategii edukacyjnej pozwala szkołom porównywać ich opłacalność. Na przykład nauczanie indywidualne oraz uczenie się przez współdziałanie przynoszą średnio pięć dodatkowych miesięcy postępu, jednak indywidualne nauczanie jest znacząco droższe.
W Przewodniku często pojawia się pojęcie „uczniów z grup defaworyzowanych”. Co ono oznacza?
Uczniowie z grup defaworyzowanych (funkcjonuje również określenie „uczniowie z mniej uprzywilejowanych środowisk”) to osoby znajdujące się w niekorzystnej sytuacji społecznej, ekonomicznej lub edukacyjnej, co może prowadzić do trudności w nauce. Zaliczają się do nich m.in. dzieci z niepełnosprawnościami, z rodzin wielodzietnych, z trudnościami materialnymi, migranci, a także ci wychowujący się w niekorzystnych warunkach środowiskowych.
W Przewodniku pojawia się czasem pojęcie „asystenta nauczyciela”. Co ono oznacza?
Asystent nauczyciela (ang. Teaching Assistant, w skrócie TA) jest stanowiskiem charakterystycznym dla systemu brytyjskiego. To osoba wspierająca pracę nauczyciela w klasie. Nie jest to nauczyciel w pełnym znaczeniu — zazwyczaj nie posiada uprawnień do samodzielnego nauczania. Nie należy go utożsamiać z polskim nauczycielem współorganizującym kształcenie (czyli nauczycielem wspomagającym ucznia z niepełnosprawnością lub indywidualnymi potrzebami edukacyjnymi).
Jaki jest związek między Przewodnikiem a podstawą programową z danego przedmiotu?
Przewodnik nie zastępuje podstawy programowej ani nie wskazuje, czego nauczyciel ma uczyć – raczej wspiera decyzje o tym, jak najlepiej to robić.
Podstawa programowa określa treści i cele kształcenia – czyli co uczniowie powinni wiedzieć i umieć. Przewodnik dostarcza dowodów, jakie praktyki edukacyjne pomagają najskuteczniej osiągnąć te cele.
Dzięki temu nauczyciele mogą planować i realizować program nauczania w sposób bardziej świadomy, oparty na badaniach naukowych (ang. evidence-informed practice), a nie wyłącznie na przyzwyczajeniach czy intuicji.
Jak najlepiej wykorzystać Przewodnik w swojej pracy?
Nie skupiaj się wyłącznie na wskaźnikach. Każdej strategii edukacyjnej towarzyszy opis najważniejszych wniosków z badań. Czasem skuteczność danej strategii zależy od sposobu jej wdrożenia, typu szkoły (podstawowa vs ponadpodstawowa), przedmiotu i innych czynników. Zwróć uwagę na sekcję „Co kryje się za średnią?”, zawarte tam informacje mogą mieć kluczowe znaczenie dla prawidłowego wdrożenia danej strategii w klasie lub w szkole.
Weź pod uwagę koszt wdrożenia danej strategii i siłę dowodów naukowych, nie tylko wpływ na wyniki w nauce. Najskuteczniejsze strategie edukacyjne nie zawsze zapewniają najlepszy stosunek jakości do kosztu. Na przykład zmniejszenie liczebności klas ma (średnio) pozytywny wpływ na postępy uczniów (dwa dodatkowe miesiące nauki), ale wymaga zatrudnienia nowych nauczycieli. Jest zatem kosztowne. Inne strategie mogą przynieść podobny efekt przy niższym koszcie.
W niektórych przypadkach nie ma mocnych podstaw do tego, by jednoznacznie wypowiedzieć się na temat skuteczności (bądź nieskuteczności) danej strategii edukacyjnej. Wówczas nie podajemy w Przewodniku wskaźnika wpływu na postępy uczniów w nauce.
Dlaczego warto wiedzieć, jakie metody zostały ocenione jako mniej skuteczne lub nawet nieskuteczne?
Wiedza o tym, co nie działa lub działa słabiej, jest równie cenna jak znajomość skutecznych rozwiązań. Dzięki temu nauczyciele mogą lepiej planować swoje działania, oszczędzając czas, energię i zasoby. Znajomość takich wyników pozwala świadomie wybierać te strategie, które przynoszą realne korzyści, zamiast powielać działania o niepotwierdzonej skuteczności. To również pomaga nauczycielom dokonywać ocen i podejmować decyzje w sposób profesjonalny – w oparciu nie tylko o doświadczenie i przekonania, ale także w oparciu o rzetelne dowody naukowe. W ten sposób Przewodnik staje się narzędziem wspierającym refleksję i podejmowanie decyzji w duchu „uczenia się przez całe życie”.
W jakim stopniu można łączyć różne strategie z Przewodnika – czy warto stosować wiele jednocześnie i jak to zrobić rozsądnie?
W praktyce szkolnej rzadko stosuje się jedną strategię w izolacji. Łączenie różnych podejść może przynieść bardzo dobre efekty, o ile odbywa się w sposób przemyślany i spójny z celami nauczania. Na przykład informacja zwrotna (feedback) może doskonale wspierać metapoznanie i samoregulację uczniów, a tutoring rówieśniczy może pomóc w utrwalaniu wiedzy w duchu uczenia się przez współpracę.
Warto jednak pamiętać, że łączenie wielu strategii jednocześnie wymaga czasu i refleksji. Kluczowe jest, by najpierw dobrze opanować jedną metodę i zrozumieć jej sens, zanim wprowadzimy kolejną. Dzięki temu można uniknąć chaosu i skutecznie obserwować, które działania naprawdę wspierają uczniów. Najlepiej zacząć od jednego obszaru (np. pracy z informacją zwrotną), stopniowo rozszerzając repertuar metod, tak aby każda z nich miała swoje miejsce i cel w procesie nauczania.
Jak wykorzystać Przewodnik w planowaniu swojego rozwoju zawodowego lub pracy całej szkoły?
Przewodnik może być punktem wyjścia do planowania rozwoju zawodowego nauczyciela i całych zespołów nauczycielskich. Warto wykorzystać go do identyfikacji obszarów, które chcemy wzmocnić (np. praca z uczniami o zróżnicowanych potrzebach, motywacja, rozwój umiejętności samoregulacji). Ponadto pomaga on wybrać strategie, które mają potwierdzoną skuteczność i są możliwe do wdrożenia w danym kontekście. Zachęcamy, by wykorzystać Przewodnik do planowania szkoleń, lekcji otwartych, czy wymiany doświadczeń między nauczycielami, a także wspólnego ustalania celów rozwojowych szkoły – np. poprawy jakości informacji zwrotnej lub wzmacniania kultury współpracy. Przewodnik można też wykorzystać do autodiagnozy – refleksji nad tym, które strategie już stosujemy i jak można je ulepszyć. Dzięki temu rozwój zawodowy staje się bardziej świadomy, oparty na dowodach i odpowiadający realnym potrzebom szkoły.