Na czym to polega
Wydłużenie czasu nauki w szkole polega na zwiększeniu liczby godzin przeznaczonych na naukę dla części lub wszystkich uczniów. Czas obecności w szkole można wydłużyć na różne sposoby, m.in. poprzez:
- zajęcia dodatkowe przed lekcjami lub po lekcjach (w tym zajęcia w małych grupach albo zajęcia indywidualne);
- wydłużenie dnia szkolnego;
- organizację zajęć w weekendy;
- zwiększenie liczby dni w roku szkolnym lub prowadzenie nauki w trybie całorocznym.
Choć zajęcia o charakterze pozalekcyjnym mogą mieć wartość samą w sobie, badania uwzględnione w tym zestawieniu koncentrują się na wydłużeniu czasu nauki poprzez działania edukacyjne. W analizowanych programach zajęcia szkolne często łączono z aktywnościami o charakterze pozaszkolnym.
Wydłużenie czasu nauki może prowadzić do lepszych wyników w nauce, ponieważ dodatkowe godziny nauki zwiększają kontakt uczniów z materiałem dydaktycznym, dając im więcej okazji do ćwiczenia, przetwarzania treści i utrwalania wiedzy.
Inne sposoby zwiększania czasu nauki omówiono w innych tematach Przewodnika (prace domowe i szkoły letnie). W tej sekcji nie uwzględniono klubów śniadaniowych (wspólne śniadania w klasach prowadzone przez nauczycieli, często z udziałem rodziców) ani jednorazowych form nauki rozszerzonej (np. wycieczek szkolnych).
Najważniejsze ustalenia
Programy wydłużające czas nauki mają pozytywny wpływ na wyniki uczniów, jednak ich koszty są wysokie, co może sprawić, że nie będą opłacalne dla szkół. Należy również wziąć pod uwagę obciążenie pracą i dobrostan nauczycieli.
Najważniejsze znaczenie ma odpowiednie zaplanowanie wykorzystania dodatkowego czasu, by zaspokoić potrzeby uczniów i rozwinąć ich umiejętności. Gdy udział uczniów w takich zajęciach jest dobrowolny, warto monitorować frekwencję, by mieć pewność, że najbardziej potrzebujący uczniowie rzeczywiście korzystają ze wsparcia.
Wdrażając tego typu programy, należy zadbać o zaangażowanie uczniów, rodziców i nauczycieli. Ma to szczególne znaczenie w przypadku zajęć organizowanych przed lekcjami (lub po lekcjach), gdyż pozyskanie i utrzymanie chętnych do udziału w takich zajęciach może być trudne.
Warto podkreślić, że czas nauki zaplanowany w harmonogramie nie zawsze przekłada się na rzeczywisty czas uczenia się. Najważniejsze jest to, jak wykorzystuje się dodatkowy czas – a nie samo jego wydłużenie. Badania nie potwierdzają, że samo zwiększenie liczby godzin lekcyjnych automatycznie prowadzi do lepszych wyników w nauce.
Dobrowolny udział w zajęciach dodatkowych wiąże się z ryzykiem, że nie wszystkie grupy uczniów zaangażują się w takim samym stopniu. Istnieją jednak dowody na to, że łączenie nauki szkolnej z innymi formami aktywności (np. aktywnością fizyczną, artystyczną, zawodową, społeczną) może przynieść szczególne korzyści uczniom z mniej uprzywilejowanych środowisk.
Skuteczność
Średni przyrost postępów o 3 miesiące w ciągu roku szkolnego wskazuje, że wydłużenie czasu nauki może być skuteczne. Choć wpływ na wyniki w nauce jest na ogół pozytywny, wysokie koszty realizacji tego podejścia sprawiają jednak, że bez dodatkowego finansowania dla szkół może nie być opłacalne. W szkołach średnich efekty wydłużenia czasu nauki są nieco niższe niż w szkołach podstawowych.
W badaniach nie wykazano jednoznacznej zależności między liczbą dodatkowych godzin a poprawą wyników uczniów – dlatego szkoły powinny przede wszystkim zadbać o to, aby dodatkowy czas faktycznie wspierał proces uczenia się. Odnotowano pojedyncze przypadki, w których znaczne wydłużenie czasu nauki prowadziło wręcz do pogorszenia wyników uczniów z mniej uprzywilejowanych środowisk lub tych, którzy mieli trudności w nauce. Wynikać to może z faktu, że nadmierne zwiększenie liczby godzin lekcyjnych przynosi malejące korzyści, gdyż spada zaangażowanie i motywacja uczniów.
Niektóre szersze badania wskazują, że udział w zajęciach pozalekcyjnych i rozwijających zainteresowania jest powiązany z większym prawdopodobieństwem kontynuowania nauki na wyższym poziomie, jak również szybszego znalezienia pracy w przyszłości.
Co się kryje za średnią
Większość badań dotyczących wydłużenia czasu nauki przeprowadzono w szkołach podstawowych, gdzie efekty okazały się większe (+4 miesiące) niż w szkołach średnich (+2 miesiące).
Najczęściej stosowaną formą wydłużenia czasu nauki są zajęcia dodatkowe (przed lekcjami i po lekcjach) prowadzone zwykle przez wykwalifikowaną kadrę nauczycielską.
Wydłużenie czasu nauki ma porównywalny wpływ na wyniki z matematyki oraz naukę czytania i pisania.
Dodatkowe nauczanie w ramach wydłużonego czasu szkoły jest równie skuteczne niezależnie od liczebności grupy uczniów – przy czym w badaniach dobitnie wykazano, że nauczanie indywidualne i nauczanie w małych grupach również przynosi bardzo dobre rezultaty.
Większość badań przeprowadzono w Stanach Zjednoczonych, co może ograniczać możliwość bezpośredniego przeniesienia wyników na inne systemy edukacyjne – efekty mogą być zależne od przeciętnej długości nauki w danym kraju.
Wyrównywanie różnic edukacyjnych
Aby zwiększyć prawdopodobieństwo, że wydłużony czas nauki przyniesie korzyści uczniom z mniej uprzywilejowanych środowisk, dyrektorzy szkół powinni zastanowić się, w jaki sposób zapewnić ich zaangażowanie i dobrą frekwencję. Istnieje ryzyko, że jeśli zajęcia wyrównawcze lub rozwijające będą dostępne dla wszystkich uczniów, ci, którzy najbardziej potrzebują wsparcia, najrzadziej z takich zajęć skorzystają. Bardziej ukierunkowane działania również cechują się pewnym ryzykiem, gdyż uczniowie wybrani do udziału w takich zajęciach mogą czuć się napiętnowani lub negatywnie wyróżnieni.
W niektórych przypadkach dodatkowe aktywności realizowane równolegle z interwencjami edukacyjnymi przynoszą pozytywne rezultaty z perspektywy osiągnięć szkolnych.
Przykłady zajęć rozwijających, które były stosowane w połączeniu z aktywnościami dydaktycznymi, obejmują:
- aktywności fizyczne – sport, fitness, taniec;
- zajęcia kulturalne lub artystyczne – muzyka, sztuki plastyczne, teatr;
- zajęcia zawodowe – obsługa komputera, doradztwo zawodowe, przedsiębiorczość; aktywności społeczne – gry, praca w grupach.
Wdrożenie w szkole
Wydłużając czas nauki, warto pamiętać, że zaplanowany czas lekcji nie zawsze przekłada się na rzeczywisty czas uczenia się. Badania wskazują, że nie istnieje bezpośrednia zależność między ilością dodanego czasu a poprawą wyników w nauce – ważniejsza jest jakość dodatkowych zajęć niż ich liczba.
Aby jak najlepiej wykorzystać dodatkowy czas nauki, szkoły powinny:
- uważnie monitorować frekwencję, by mieć pewność, że zasoby są wykorzystywane efektywnie i że uczniowie najbardziej potrzebujący wsparcia faktycznie z niego korzystają;
- kontrolować zaangażowanie uczniów – jeśli w trakcie zajęć dodatkowych więcej czasu poświęca się na reagowanie na zachowania zakłócające naukę, to rzeczywisty czas uczenia się nie wzrośnie;
- monitorować obciążenie pracą nauczycieli, by dodatkowy czas nauki nie obniżył jakości nauczania (np. przez ograniczenie czasu na doskonalenie zawodowe lub przygotowanie lekcji) ani nie wpływał negatywnie na dobrostan kadry pedagogicznej;
- zadbać o zaangażowanie uczniów, rodziców i nauczycieli, ponieważ zachęcenie do udziału w zajęciach dodatkowych często bywa wyzwaniem.
Wydłużenie czasu nauki zazwyczaj wymaga znacznej reorganizacji pracy szkoły i nauczycieli – zwłaszcza jeśli wiąże się ze zmianą kalendarza roku szkolnego. Dlatego dyrektorzy szkół powinni jasno określić cel wprowadzenia dodatkowego czasu nauki i dopilnować, by takie zajęcia rzeczywiście wspierały proces edukacyjny.
Strategie polegające na wydłużeniu czasu nauki są zazwyczaj realizowane w ciągu całego roku szkolnego. Niektóre szkoły mogą jednak kierować dodatkowe wsparcie do wybranych klas lub grup uczniów w określonych semestrach lub porach roku (w zależności od potrzeb edukacyjnych lub możliwości organizacyjnych). Jeśli szkoła nie zatrudni dodatkowych pracowników do prowadzenia zajęć w ramach wydłużonego czasu nauki, wdrożenie tej strategii będzie wymagało znacznie większego nakładu czasu pracy nauczycieli niż w przypadku innych strategii ujętych w Przewodniku. Choć obecni pracownicy szkoły dysponują cenną wiedzą o programie nauczania i swoich uczniach, należy zachować równowagę między wykorzystaniem ich kompetencji a potencjalnym przeciążeniem obowiązkami.
Koszty
Ogólnie rzecz biorąc, koszty wdrożenia strategii wydłużenia czasu nauki są szacowane jako umiarkowane. Jednak bez dodatkowego finansowania programy tego typu mogą być kosztowne i mało opłacalne dla szkół.
Wydłużenie czasu nauki może również wiązać się z innymi kosztami oprócz wynagrodzeń nauczycieli, np. z koniecznością zapewnienia transportu dla uczniów.
Siła dowodów
Siłę dowodów naukowych dotyczących wydłużenia czasu nauki w szkole oceniono jako umiarkowaną. Zidentyfikowano 92 badania spełniające kryteria włączenia do Przewodnika. Ocenę siły dowodów naukowych tej strategii jednak obniżono, ponieważ duży odsetek badań nie miał charakteru randomizowanych prób kontrolowanych (RCT). Choć inne typy badań również dostarczają cennych informacji na temat skuteczności stosowanych strategii, istnieje ryzyko, że wyniki mogły zostać częściowo ukształtowane przez czynniki niezwiązane bezpośrednio z daną interwencją.
Jak w przypadku każdego przeglądu badań naukowych, Przewodnik po Strategiach Edukacyjnych przedstawia średni wpływ poszczególnych podejść, uzyskany na podstawie wyników badań naukowych prowadzonych w środowisku szkolnym. Podczas wdrażania strategii w swojej placówce należy uwzględnić kontekst szkoły i korzystać z profesjonalnego osądu nauczycieli oraz kadry kierowniczej.
Liczba badań
92
Przegląd aktualizowany
maj 2025